S'edadi est pratzida in custa manera:
- Neolítigu Antigu o de bàsciu (VI-V millannus a.C.) - cultura de su Carropu, de sa grotta verde;
- Neolítigu de mesu (IV millannus a.C.) - cultura de Bonu Ighinu;
- Eneolítigu o Calcolítigu (segundu perra de su III, incumintzu de su II millannus a.C.) - cultura de Otieri, cultura de Abealzu, cultura de Monte Claro, cultura de su Testu a Campana (vaso campaniforme);
In Sardínnia su neolítigu duncas bandat de su 6.000 a su 2.700 a.C. In custu tretu de tempus s’ísula fut abitada e tressigiada e s’ómini si fut spainau giai in dónnia logu bivendi in grutas e aprigus asuta de arroca. Is mortus nci ddus interrànt aintru de tuvonis chi scorrovuànt in s’arroca po ndi fai domixeddas chi oi ddis naraus Domus de Gianas. Biviant de pisca, cassa e de s’arregorta de is frutus de sa terra: cóciula, su pròlagus, un’arratza de topi mannu o conillu chi oi est spérdiu, chi cumenti eus giai nau nd’iant agatau arrestus medas de ossalla in sa gruta de Corbeddu. Po sa cassa umperànt ainas e armas fatas cun puntas de perda e ossidiana niedda chi s’agatàt, e ancora s’agatat, a muntonis in monti Arci in províntzia de Aristanis. Fadiant strexus de terra e ddus cuncordànt cun s’agiudu de un’arratza de cóciula (cardium), po cust'arrexoni testus, tistivillus e cicaronis ddis nant cardialis. Che totu is óminis de s’antigóriu crediant in deus paganus. A nos est arribada sa Diosa Mamai, chi teniat su sentidu de is óminis chi biviant in sa terra e de is frutus cosa sua, e po custu fut sa mama de totus, chi donàt e liàt sa vida.
Cultura de su Carropu
Sa cultura pigat su nòmini de s'aprigu asuta de arroca de su Carropu de Sirri-Crabónia, in custu aprigu ant agatau medas arrogheddus de strexus de terra, po su prus, grussus, a colori de terra e a màncias nieddatzas e chi fadiant parti de cicaronis e pingiadas brentudas chi portànt bortas meda manigheddas. Funt decoradas a cracadura, cun su cardium a formai triàngulus e tiras. S'est agatada arrogalla meda de ossidiana chi benit se su monti Arci, prus de totu arrestus de su traballamentu de puntas de fritza. Arrestus de cosa de papai testimòngiant siat s'allevamentu che cassa e pisca: arrestus de ossus de cerbu, sirboni, pròlagus, mascu de brebei, scroxu de cóciula, pateddas. Is arrestus de s'ossamentu de duus óminis testimòngiant ca interrànt is mortus aintru de is grutas. Arrestus de Ossidiana de monti Arci nd'ant agatau in Cóssiga, Toscana, s'ísula de Elba e Pianosa, Ligúria, acanta de Siena e in Fràntzia, su fatu amostat ca po finas in cussus tempus antigus is pópulus biaxànt atressu de totu is regionis de su mesuterràniu.
Sa cultura de bonu Ighinu
In su neolítigu de mesu, 4.000/3.500 a.C. si spoddiat sa cultura de Bonu Ighinu (sartu de Tàtari), annomingiada de sa gruta de su tintirriolu (mara) innui ant agatau is primus arrestus. Insaras puru s’ómini traballàt sa terra prenendi-dda a trigu e amasedàt animalis. Biviat in grutas ma acanta de custas incumintzàt a costruiri villàgius fatus de barracas. In custa cultura is mortus ddus interrànt me is domus de gianas. Is strexus de terra incarrerànt a essi finis e gallosus, a pillu prus fini e luxenti, disinniaus e sena de disinniai.
Innoi puru sa Diosa Mamai benit adorada, cumenti si podit biri de is màginis femininas maciòcias fatas de perda, argidda e ossu.
Sighit…
Bibliografia:
– La civiltà dei Sardi di Giovanni Lilliu – ERI Edizioni RAI
– Aspetti e sviluppi culturali del neolitico e della prima età dei metalli in Sardegna di Enrico Atzeni Ichnussa 1981
GLOSSÀRIU
decorada a cracadura decorata a impressione
diosa dea
diosa mamai dea madre
gallósu elegante
millannus millennio
Patedda patella
téstu, tistivillu vaso
tressigiai/trassigiai trafficare
tira striscia